Van artes liberales tot gespecialiseerde faculteiten
Waarom filosofie (incl. wiskunde), theologie en recht eeuwenlang één universitaire studie vormden – en hoe dat in de 18ᵉ–19ᵉ eeuw definitief uiteenviel
1 Het middeleeuwse curriculum: één orde van kennis
Middeleeuwse universiteiten (Bologna 1088, Parijs ca. 1150, Oxford ca. 1167) bouwden voort op de septem artes liberales – trivium (grammatica, retorica, dialectica) en quadrivium (arithmetica, geometrie, musica, astronomia). Wie deze basis beheerste, mocht doorstromen naar de “hogere” faculteiten theologie, recht of geneeskunde. De artes boden dus niet zozeer aparte studies, maar vormden een geïntegreerde propedeuse tot theologisch-juridische vakbekwaamheid.^1
De eenheid was ideologisch verankerd in het scholastieke adagium philosophia ancilla theologiae: filosofie – en daaronder de wiskundige disciplines – diende de theologie als instrument van rationele bewijsvoering. Hugh of St. Victor werkte dit al uit in zijn Didascalicon (ca. 1127), waar de zeven kunsten expliciet worden opgevoerd als voorbereiding op de contemplatio Dei.^2
Tegelijkertijd groeiden in Bologna de glossatoren rond Irnerius († > 1125) uit tot een juridisch centrum dat Romeins recht combineerde met canoniek recht; dit verklaart waarom recht vanaf het begin samen mét theologie en filosofie in één intellectueel universum werd gedoceerd.^3
2 Barsten in de eenheid (14ᵉ–17ᵉ eeuw)
Vanaf de 14ᵉ eeuw ondermijnde het nominalisme (Ockham) de vanzelfsprekende suprematie van metafysica; het accent verschoof naar taalanalyse en logica. Tijdens Renaissance en Reformatie verschoof het gezag verder naar empirische natuuronderzoekers (Copernicus, Galilei). Wiskunde emancipeerde door de opkomst van algebra en analytische meetkunde, terwijl rechtsgeleerden zich op Romeins–canonieke bronnenkritiek en latere codificaties focusten. Toch bleven de drie domeinen institutioneel bijeen: nog in 1627 durfde de universiteit van Leuven theologie de “regina scientiarum” te noemen, met een filosofische én juridische onderbouw.
3 Institutionele omwenteling (18ᵉ–19ᵉ eeuw)
De echte breuk kwam pas met verlichting en staatshervorming:
Franse model (1808). Napoleons Décret impérial (17 maart 1808) onderwierp alle opleidingen aan de “Université impériale” en splitste officieel afzonderlijke faculteiten lettres, sciences, droit, théologie.^4
Duitse Humboldt-model (1809 – 1810). Wilhelm von Humboldt organiseerde in Berlijn het eerste moderne Forschungsuniversität-concept, met een filosofische faculteit die wiskunde en natuurwetenschappen omvatte, maar theologie en recht als zelfstandige “professionele” faculteiten positioneerde.^5
Het Humboldt-principe verhief specialisatie plus onderzoek tot norm. Filosofie verloor haar ‘verzamelende’ rol; theologie verdedigde nog wel een plaats in de universiteit (Schleiermacher 1811), maar nu als één vakgebied naast andere wetenschappen.
4 20ᵉ–21ᵉ eeuw: specialisatie, secularisering en nieuwe convergentie
De twintigste eeuw bracht een brede secularisering: in veel staten verloor de theologische faculteit haar publieke financiering, terwijl rechtenfaculteiten professionaliseerden onder invloed van civiel- en common-law-codificaties. Interdisciplinair onderzoek keerde wél terug in vormen als Law & Philosophy en Science & Religion, zij het op basis van gescheiden maar communicerende disciplines.
---
Conclusie
Het oorspronkelijke middeleeuwse universitas berustte op een theologisch wereldbeeld dat filosofie (met inbegrip van wiskunde) en recht als hulpwetenschappen omvatte. Tussen de 14ᵉ en de vroege 19ᵉ eeuw verschoof het epistemologisch accent van eenheid naar specialisatie, bekroond door de Napoleontische en Humboldt-hervormingen. Sindsdien functioneren filosofie/mathematica, theologie en recht als zelfstandige academische opleidingen, hoewel de hedendaagse universiteit via interdisciplinariteit weer zoekt naar een hedendaagse unitas scientiarum.
Google ook:Gaat wiskunde en recht samen?
Paul
---
Noten
1. Hastings Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages, vol. 1 (Cambridge UP, 2010 [1895]), 6–12.
2. Hugh of St. Victor, Didascalicon, I.9 (ca. 1127).
3. Irnerius, interlineaire gloss op het Corpus Iuris Civilis, in Corpus Glossatorum, ed. F. Bluhme (Berlin, 2023), xiii.
4. Décret impérial portant organisation de l’Université, 17 maart 1808, art. 1–5.
5. “Humboldtian model of higher education,” Wikipedia (laatst bijgewerkt maart 2025); Robert Anderson, “The ‘Idea of a University’ Today,” History & Policy (maart 2010).